ทุกครั้งที่ได้ชมสารคดีหรือภาพถ่ายเกี่ยวกับทะเลสาบเขมรหรือโตนเลสาบ [Tonle Sap Lake] มักจะได้เห็นภาพเรือและปลาจำนวนมหาศาล เป็นภาพที่จำหลักในความทรงจำจนขึ้นใจว่าถ้าได้เยือนโตนเลสาบเมื่อใด ฉันต้องได้ตะลึงกับภาพปลาอันมากมายก่ายกอง รวมถึงภาพผู้คนใบหน้ายิ้มย่องยินดีกับปลาที่หาได้
เลื่องชื่อมานานแล้วว่าโตนเลสาบแห่งนี้เป็นแหล่งปลาน้ำจืดติดอันดับโลก ที่ป้อนอาหารเลี้ยงดูผู้คนมายาวนาน ด้วยความกว้างใหญ่และอุดมสมบูรณ์เหมาะต่อการเป็นที่อยู่อาศัยของฝูงปลาและนานาสัตว์น้ำจืด
ในฤดูน้ำหลากทะเลสาบแห่งนี้จะมีพื้นที่ถึง 16,000 ตารางกิโลเมตร ว่ากันว่ามีขนาดใหญ่กว่ากรุงเทพเมืองอมรของเราราว 10 เท่า นับเป็นทะเลสาบที่ใหญ่ที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ มีความลึกโดยเฉลี่ย 9 เมตร แต่ในช่วงปกติที่น้ำลดระดับขนาดของทะเลสาบเหลือประมาณ 2,700 ตารางกิโลเมตรความลึกเฉลี่ยเพียง 1 เมตรเท่านั้น นับว่าแตกต่างกันมากเลยทีเดียว ความลึกขนาด 1 เมตรนี้ฉันกับเพื่อนร่วมทางได้สัมผัสด้วยตัวเอง เมื่อเรือลำที่เราโดยสารแล่นออกมาจากเขตชุมชนสู่ทะเลสาบกว้างไกลสุดตา ฉันนึกว่าระดับน้ำจะลึกท่วมหัว แต่ที่จริงตื้นจนใบพัดเรือติดพื้น
พื้นที่อันกว้างใหญ่ของโตนเลสาบกินอาณาบริเวณถึง 5 จังหวัดของกัมพูชา คือจังหวัดกำปงชะนังกำปงธม โพธิสัตว์ พระตะบอง และเสียมเรียบ
โตนเลสาบเกิดจากแม่น้ำโขงที่ไหลผ่านประเทศจีน พม่า ไทย ลาว แล้วเข้าสู่กัมพูชากลายเป็นแม่น้ำโตนเลสาบที่กรุงพนมเปญ จากนั้นขยายตัวออกเป็นทะเลสาบขนาดใหญ่ จากภาพในแผนที่การขยายตัวของพื้นที่ทะเลสาบชวนให้นึกถึงหญิงตั้งครรภ์ และเมื่ออ่านข้อมูลพบว่าส่วนที่ขยายกว้างของโตนเลสาบอันเต็มไปด้วยระบบนิเวศที่เหมาะสม ด้วยมีผืนป่าชุ่มน้ำที่ปลากับประดาสัตว์น้ำจืดใช้เป็นที่วางไข่ ฟูมฟักตัวอ่อนให้เติบใหญ่ก่อนจะว่ายออกไปเผชิญโลกกว้าง ก็ยิ่งรู้สึกถึงการอุ้มท้องของมารดา
ปลาที่เข้ามาวางไข่ในทะเลสาบช่วงน้ำหลาก เดินทางมาจากไหนบ้างนั้นฉันก็สุดหยั่งรู้ จะกล่าวอ้างตามที่ผู้เชี่ยวชาญว่าไว้ทั้งหมดก็เกรงใจ แต่เห็นเขาว่ากันว่าปลาส่วนหนึ่งว่ายมาไกลจากประเทศจีน ผ่านพม่าลาวไทย ดังนี้แล้วผลกระทบที่เกิดขึ้นในจุดใดจุดหนึ่งของแม่น้ำโขง จึงส่งผลไปถึงทุกชีวิตที่อิงอาศัยนิเวศตลอดสายน้ำโขง เหมือนกับคำกล่าวที่ว่าเด็ดดอกไม้สะเทือนถึงดวงดาว ฉันขอบัญญัติใหม่ว่า…เพียงเก็บหินจากต้นสาย ปลายน้ำก็พลิ้วไหว…
ด้วยโอกาสอันดีที่ได้เดินทางร่วมกับเพื่อนๆ นักข่าวที่มีความสัมพันธ์กับองค์กร Fishery Action Coalition Team[FACT]ที่ทำงานกับชุมชนประมงรอบโตนเลสาบ เราจึงได้พบเห็นพูดคุยในมุมที่นักท่องเที่ยวทั่วไปอาจไม่มีโอกาส นักท่องเที่ยวที่มาโตนเลสาบมักจะล่องเรือชมหมู่บ้านสองข้างทาง ชมผืนป่า และลอยเรือดื่มด่ำทิวทัศน์งดงามยามพระอาทิตย์ขึ้นและตก มีน้อยคนกระมังที่จะไถ่ถามความเป็นไปในวิถีชีวิตของชาวโตนเลสาบ
องค์กร FACT เริ่มมาทำงานกับชาวประมงหลังพบว่าชาวบ้านที่ใช้วิธีจับปลาด้วยเครื่องมือพื้นบ้าน เริ่มประสบปัญหาหาปลาได้น้อยลง เนื่องจากมีกลุ่มคนที่จับปลาเพื่อการค้าใช้เครื่องมือจับปลาที่ทำลายระบบนิเวศทะเลสาบ พวกเขาใช้เครื่องมือที่กวาดจับปลาได้มากมาย ในขณะที่ทำลายความเป็นอยู่ของปลาในชั่วพริบตา แหล่งปลาน้ำจืดที่ลือชื่อเริ่มประสบปัญหาอย่างชัดเจนมานับสิบปี กระทั่งทางการต้องออกธรรมาภิบาลคุ้มครองทะเลสาบ ห้ามไม่ให้ใช้เครื่องมือประมงที่ทำลายสภาพแวดล้อม กระนั้นก็ยังมีการละเมิดไม่วายเว้น ไม่เกรงกลัวกฎหมายแม้แต่น้อย แน่ล่ะคนที่สามารถเย้ยฟ้าท้ากฎหมายได้ ย่อมเป็นผู้มีอำนาจหรืออิงอยู่กับอำนาจ
ชาวประมงรอบทะเลสาบและเจ้าหน้าที่ FACT ย่อมตระหนักดีถึงปัญหาที่คุกคามโตนเลสาบ หาใช่เครื่องมือที่ทำลายระบบนิเวศเท่านั้นดอก แต่มันคืออำนาจที่อยู่เหนือความถูกต้องทั้งปวง สิ่งที่พวกเขาพอจะทำได้ก็คือการเฝ้าระวัง และรวมตัวกันเป็นเครือข่ายช่วยกันสอดส่องดูแล ช่วยกันรักษาสภาพแวดล้อม อนุรักษ์พันธุ์ปลาที่มีอยู่ และเริ่มหันมาเลี้ยงปลากระชังกันมากขึ้น รวมทั้งตั้งกลุ่มออมทรัพย์เพื่อเป็นกองทุนดูแลกันเองในยามฉุกเฉิน
นอกจากเครื่องมือประมงผิดกฎหมายที่คุกคามความเป็นอยู่ของประดาสัตว์น้ำในโตนเลสาบ การสร้างเขื่อนปิดกั้นแม่น้ำโขงหลายสิบเขื่อนในประเทศจีน ก็ส่งผลเป็นอย่างยิ่งต่อการไหลของแม่น้ำโขง น้ำขึ้นน้ำลดผิดปกติ ตะกอนดินที่ผิดเพี้ยนไปจากธรรมชาติอย่างเคยเป็นมา ทะเลสาบตื้นเขินขึ้น น้ำที่ขึ้นลงผิดฤดูกาลทำปลาไม่สามารถวางไข่ในผืนป่าชุ่มน้ำได้ตามปกติ สิ่งเหล่านี้ล้วนส่งผลให้ปลาและสัตว์น้ำลดจำนวนลงอย่างน่าใจหาย รวมไปถึงการใช้สารเคมีทางการเกษตร สารพิษไหลลงมาตามน้ำทำให้ปลาตายเป็นจำนวนมาก ที่ไม่ตายก็เป็นโรคจนไม่สามารถบริโภคได้
ปัญหามากมายที่เกิดขึ้นกับทะเลสาบทำให้ปลาลดลงอย่างน่าวิตก ด้วยชั่วเวลาเพียง 5 ปีที่ผ่านมา ปลาโตนเลสาบลดลงถึง 50 เปอร์เซ็นต์
ในขณะที่ปลาลดปริมาณลงอย่างรวดเร็ว ผู้คนที่เข้ามาหาปลาในทะเลสาบกลับเพิ่มจำนวนขึ้น ทั้งนักล่าปลาที่ผู้มีอำนาจหนุนหลังให้ใช้เครื่องมือผิดกฎหมาย ทั้งชาวบ้านจากที่อื่นซึ่งเข้ามาหาปลาเป็นอาชีพเสริม เช่นชาวนาที่ว่างจากงานในนาก็เข้ามาหาปลาในโตนเลสาบ ความขาดแคลนทำให้เริ่มเกิดความขัดแย้งระหว่างชาวประมงกับชาวนา
ปลาและสัตว์น้ำจากทะเลสาบที่ใหญ่ที่สุดในอุษาคเนย์ เคยส่งออกไปเลี้ยงผู้คนให้อิ่มหนำมายาวนาน เมื่อทุกสิ่งอย่างลดจำนวนลง นั่นหมายถึงแหล่งอาหารของชาวอุษาคเนย์กำลังสั่นคลอน เพราะคงไม่ใช่ที่โตนเลสาบนี้เท่านั้น แหล่งอาหารตามธรรมชาติของอุษาคเนย์หลายแห่งก็กำลังอยู่ในสถานการณ์ที่น่าเป็นห่วงจากการถูกคุกคามหลากรูปแบบ
————–
โดย จิตติมา ผลเสวก
